La via Santa Lucia está en Nápoles, en medio de un borgo o rione que también se llama así, como una banquina del mismo nombre que mira al mar, obviamente en medio de la bahía y el golfo, en la saliente al mar más extrema de la antiquísma ciudad.
Todo el mundo sabe que Santa Lucia (sin acento, está en italiano...) está asociada a Nápoles desde tiempos remotos, al menos desde que existe la que fuera la vieja iglesia de Santa Lucia a mare, que dio nombre a la barriada, al parecer ya en el siglo X. Nápoles fue bombardeada más de 180 veces por los aliados durante la segunda guerra y en uno de esos raides destruyeron la vieja iglesia, en 1943, reconstruida después ya sin los rasgos originales. De las 500 iglesias que era fama tenía la ciudad, se destruyeron entonces unas 60.
Hay algunas canzoni que recuerdan ese barrio y esa banquina, una de las últimas vistas de los emigrantes que partían por hambre, falta de trabajo, guerras, infortunios, dolores o quién sabe qué más cosas que obligan a uno a desarraigarse.
Es el caso de esta conocida Santa Lucia luntana, que compuso en 1919 Giovanni Gaeta (escribía con el pseudónimo de E. A. Mario), hombre de vida pobre y azarosa, pese a ser el autor de miles de composiciones, varias famosas, como ésta, grabada desde su aparición por casi todo el mundo que canta en Italia, y en especial en Nápoles. Aquí la interpreta Roberto Murolo, que sabe lo que hace.
Partono 'e bastimente p' 'e terre assaje luntane, cantano a buordo e so' napulitane! Cantano pe' tramente 'o golfo già scompare, e 'a luna, 'a miez' 'o mare, 'nu poco 'e Napule lle fa vede'...
Santa Lucia, luntana 'a te quanta malincunia! Se gira 'o munno sano, se va a cerca' furtuna, ma quanno sponta 'a luna luntana a Napule nun se po' sta!
E sonano... Ma 'e mmane tremmano 'ncopp' 'e corde... quanta ricorde, ahimé, quanta ricorde! E 'o core nun 'o sane nemmeno cu 'e canzone, sentenno voce e suone, se mette a chiagnere ca vo' turna'!
Santa Lucia, luntana 'a te quanta malincunia! Se gira 'o munno sano, se va a cerca' furtuna, ma quanno sponta 'a luna luntana a Napule nun se po' sta!
Santa Lucia tu tiene solo 'nu poco 'e mare, ma cchiù luntana staie, cchiù bella pare! È 'o canto d' 'e Ssirene ca tesse ancora 'e rezze, core, nun vo' ricchezze: si è nato a Napule ce vo' muri'!
Santa Lucia, luntana 'a te quanta malincunia! Se gira 'o munno sano, se va a cerca' furtuna, ma quanno sponta 'a luna luntana a Napule nun se po' sta!
Hay otra conocidísima Santa Lucia, que se ha oído infinidad de veces, y es uno de los emblemas napolitanos y que se conoce en el mundo cantada por Enrico Caruso. Ésta, dicen, es obra del famoso Teodoro Cottreau, salernitano pese al apellido francés de sus ancestros. Cottreau, al parecer, acomodó al dialecto de Nápoles una canción tradicional de aquellas tierras de mar y más tarde la tradujo al italiano corriente. La canción aparece en 1848. No se trata aquí tanto de melancolía como en la otra Santa Lucia, aunque se trata del mismo lugar, pues la canción habla de un marinero que goza navegando frente a las costas desde donde se ve el borgo, en una agradable tarde de aria fresca.
El caso es que la letra que habitualmente se canta no es la de Cottreau sino de Enrico Cossovich, un ítalo-dálmata, quien escribió una distinta a la de su contemporáneo Cottreau, y con quien tuvo una disputa por este motivo.
Sul mare luccica l’astro d’argento. Placida è l’onda, prospero è il vento. Sul mare luccica l’astro d’argento. Placida è l’onda, prospero è il vento. Venite all’agile barchetta mia, Santa Lucia! Santa Lucia! Venite all’agile barchetta mia, Santa Lucia! Santa Lucia!
Con questo zeffiro, così soave, Oh, com’è bello star sulla nave! Con questo zeffiro, così soave, Oh, com’è bello star sulla nave! Su passegieri, venite via! Santa Lucia! Santa Lucia! Su passegieri, venite via! Santa Lucia! Santa Lucia!
In fra le tende, bandir la cena In una sera così serena, In fra le tende, bandir la cena In una sera così serena, Chi non dimanda, chi non desia. Santa Lucia! Santa Lucia! Chi non dimanda, chi non desia. Santa Lucia! Santa Lucia!
Mare sì placida, vento sì caro, Scordar fa i triboli al marinaro, Mare sì placida, vento sì caro, Scordar fa i triboli al marinaro, E va gridando con allegria, Santa Lucia! Santa Lucia! E va gridando con allegria, Santa Lucia! Santa Lucia!
O dolce Napoli, o suol beato, Ove sorridere volle il creato, O dolce Napoli, o suol beato, Ove sorridere volle il creato, Tu sei l'impero dell’armonia, Santa Lucia! Santa Lucia! Tu sei l'impero dell’armonia, Santa Lucia! Santa Lucia!
Or che tardate? Bella è la sera. Spira un’auretta fresca e leggiera. Or che tardate? Bella è la sera. Spira un’auretta fresca e leggiera. Venite all’agile barchetta mia, Santa Lucia! Santa Lucia! Venite all’agile barchetta mia, Santa Lucia! Santa Lucia!
Pero aquí la traigo en su versión original, hecha también por el impagable Roberto Murolo, qué tanto.
Como tiene que haber un bonus track, en casi todo en la vida suele haber, recordé esta canción de Franceso de Gregori que se llama precisamente Santa Lucia, y que debo decir que me gustó hace ya unos cuantos años (ah, los ’70, los ’70…)
Extraño cantautor di sinistra éste, llamado il principe entre los italianos músicos de aquellos años, al que alguna vez ya cité por aquí, y no recuerdo si no fue en ocasión de esta misma canción y su final. Tan previsible en tantas cosas, pese a cierta elegancia lírica. Y tan raro en otras, como en este caso, creo, en esta oración a la santa, a mitad camino entre la intuición y el modo moderno de ver las cosas del cielo. Y de la historia, claro.
Santa Lucia, per tutti quelli che hanno occhi e gli occhi e un cuore che non basta agli occhi e per la tranquillità di chi va per mare e per ogni lacrima sul tuo vestito, per chi non ha capito. Santa Lucia per chi beve di notte e di notte muore e di notte legge e cade sul suo ultimo metro, per gli amici che vanno e ritornano indietro e hanno perduto l'anima e le ali. Per chi vive all'incrocio dei venti ed è bruciato vivo, per le persone facili che non hanno dubbi mai, per la nostra corona di stelle e di spine, per la nostra paura del buio e della fantasia. Santa Lucia, il violino dei poveri è una barca sfondata e un ragazzino al secondo piano che canta, ride e stona perchè vada lontano, fa che gli sia dolce anche la pioggia delle scarpe, anche la solitudine.